HOMETOWN TALKS: Sampaloc, Manila

“Wala ka nang mapuntahan
Hindi malaman kung saan
‘Di ko malaman kung saan”- Eraserheads, 68 Sixto Antonio Avenue.

Manilenyong napadpad siya sa iba’t ibang dako ng bansang minumutya (pero pinuputa ng iba): minsan sa Cebu, minsan sa Kyusi, minsan sa timog Luzon Subalit, kurot sa puso at gunita ang alaala ng kamusmusan, kabataan sa lugar na ito ng Maynila.

Kataksilan pala ang paglayo sa kinagisgnang lugar, kahit dahil sa ilang mga pangyayaring wala na siyang kontrol.

Hanggang ngayon ay hindi pa rin niya mabura sa isipan ang mga imahen ng mga naglaho, lumisan, o yumaong tao. O nawalang mga tindahan at pananda ng lugar:

Pagpunta sa Misa sa UST Chapel.

Pagdaan sa A.H. Lacson / “Porbes” sa tapat ng UST bago dumalo sa Misa sa UST Chapel

Pagkakita sa pagupitan ni Madam Auring (sikat na manghuhula noong 90s) sa A.H. Lacson

Pagbili ng tinapay sa Panaligan’s Bakery (sa may P. Florentino)

Pagbili ng mga pang-snacks sa tindahan ni Aling Patreng

Si “Clinton” na taga-Iligan pero laging Sampaloc

Pagpunta sa bahay nila lolo at lola sa kalye ng Ma. Cristina.

Pagpapagupit sa barberya sa may kanto ng Ma. Cristina at Espnaya (na naging Esperanza Place)

Pagbili ng inumin at iba pa sa nawala nang 711 sa may kanto ng Espanya / M.Dela Fuente (Trabajo).

Pagtunghay sa nawala na ring sinehan ng Baron na naging Savemore.

Pagpunta sa pamilihan ng Trabajo kasama ang yumao nang lola sa ama.

Siya ay muling bumalik, tila sa huling pagkakataon, nang mag-aral sa kolehiyo:

Pagtambay sa Burger King sa Dapitan (na naging bookstore at naging ibang establisyemento paglaon).

Pagkain sa “Hapag” na lutong-bahay na kainan sa may V-Concepcion (O Asturias)

Pagprint sa nawala na ring Netopia na computer shop (bandang V-Con-Dapitan).

Pagbili at pagkain ng hot peanuts sa Dapitan pag walang klase

Pagtambay sa SM San Lazaro o Robinsons’ Ermita (!) pag walang klase.

Pagpunta sa Wendy’s o KFC sa Dapitan kung may natirang ipon o may natira sa honorarium sa pagiging campus journalist sa USTe.

Pagtunghay sa mga bus na pa-Ilocos sa terminal ng Maria de Leon (sa kanto ng Dapitan at Gelinos yata).

Pagbili sa Tinapayan sa may Dapitan din,

Isang libo’t isang piraso ng gunita ang naglalaro sa gunita hanggang ngayon sa kanyang tila. Para siyang batang pilik ibalik sa buo ang mga pirasong ito.

Gunita ng isang kalsada: Ascencion Avenue, Lagro

*ALAY SA MGA LUMAKI AT NANIRAHAN DITO

Ang daming nagbago sa pangunahing kalsada sa aming subdivision, lalo na sa mga taon bago at matapos ang pandemya. Iba pa ito sa mga nagbago at nawala bago at noong naninirahan na ang mga dating dayo tulad namin doon (bago muling dumayo sa ibang lugar). Totoo nga, hahanapin mo rin ang mga nawala na at nagpalit ng anyo.

Ginagawa pa rin ang MRT sa bandang Qurino Highway. Supposedly dapat ang dulo nito ay sa may San Jose del Monte, Bulacan. Pero batay sa nakita ko at naririnig, umaabot pa lang ang “tulay” ng MRT sa may boundary ng QC at Caloocan City North.

Wala na ang Baliwag’s sa may Mercury, kanto ng Ascencion at Quirino-Highway.

Wala na ang ukay-ukay sa pagitan ng Mercury at Jollibee; pinalitan na ito ng Korean store

Wala na ang Ice Cream House. (Sinubukan pa itong buhayin sa may bandang pa-Fatima pero nagsara rin, malamang bago magpandemya).

Wala na rin ang mga computer shop ng elementary at high school days: PC Haus, People at Work, Gets. (Baka may nakalimutan pa ako).

Buhay pa rin ang Grecawil pero tinanggal na rin yung water tank na nasa looban mula dito.

Wala na ang pondohan ng FX sa pagkalagpas ng Grecawil.

Pero marami nang e-jeep at lumang jeep na dumaraan dito.

Wala nang Bon’s photo shop (kung saan nagpapakuha tayo ng mga 2×2, passport size etc na picture).

May mga nagsulputang milk tea shops, shawamarhan, at coffee shops mula palengke hanggang sa may bago magHaldemand auto repair shop Nariyan pa rin yung tindahan ng kakanin ni Aling Marissa (tabi ng Boy Labandero) pero ukay-ukay / tindahan na ng damit ang pumalit sa dating karinderya ni Aling Norma.

Matagal nang nawala ang Arjay’s na manukan (90s pa ata nawala ito). Napalitan ng burgeran at iba pang pandina ng pagkain.

Wala na ang Grocerya SanJay at yung dating wedding dress store na pumalit dito. Inaaala ko pa ano ang pumalit dito.

Nandoon pa ang “Tone” (School of St. Anthony). Pero sa may main gate ay bubungad ang sign na kailangang i-scan ang QR code bago pumasok (tanda ng pagdanas natin ng C.E / Covid Era). At kung sakaling papasok ako sa school, batid ang gunitang ang mga guro at ka-batch na yumao na simula nang aming pagtatapos noong 2004.

Kung madadaanan kayo, mga kaibigan at kakilala sa Ascencion Avenue, magegets na natin ang feeling ng mga nakatatanda kapag bumabalik sila sa isang lugar na matagal na nilang nalisan o iniwan. Makikita man nila ang lugar, ibang-iba na ang landscape at “vibes” nito.

Pwede po kayo magdagdag ng details o i-correct ako sa mga pag”senti” sa mga lugar na ito!

Pag-usapan natin, Mindanao.

Sa totoo lang, marami pang pag-usapan tungkol sa ating nakaraan.

May mga detalyeng pwedeng iclarify o dagdagan ng detalye.

Pananglitan mga higala, Mindanao. Halimbawa mga kaibigan, Mindanao. Tinuod man na daghan pang pwede idiskurso sa karaan sa Mindanao. Totoo, marami pang pwedeng pag-usapan sa kasaysayan ng Mindanao.

Una, mangangailangan dito ng maraming primary o secondary sources. Mga official documents mula panahon ng Kastila hanggang sa kasalukuyan hinggil sa mga usaping administratibo.

Dahil sa malakas na bisa ng mga kulturang Moro at Lumad, mas may advantage kung may kaalaman ka sa kanilang paraan ng paggunita ng nakaraan: mga tarsila, mga pasalitang tradisyon.

Ikalawa, interesanteng tingnan paano napapanatili ng mga Moro at Lumad ang kanilang mga konsepto ng “pamayanan” sa gitna ng mga pagpataw ng mga political boundaries simula ng panahon sa Katsila (Kastila). Interesanteng alamin paano nahati sa mga kasalukuyang lalawigan ang mga dating malalaking probinsiya ng Zamboanga, Misamis, Agusan, Surigao, Davao, at Lanao.

Yung Misamis pa nga noong Spanish period dati sakop ang mga lugar bandang Dapitan-Dipolog-Lubungan hanggang sa silangang bahagi ngayon ng Misamis Oriental. Kasama pa dati rito ang Iligan at karatig na mga lugar hanggang ihiwalay ang mga ito noong panahon ng mga Amerikano.

Panghuli. May historical bases ang pagkakabuo ng BARMM. Naniniwala ako na kinilala bilang batayang heograpikal at pulitikal ang ilang mga teritoryo ng mga sultanato ng Sulu, Maguindanao, Buayan at ang mga sultanato sa may Lanao Lake. Subalit kinilala rin ang mga political borders na nabuo simula panahon ng Amerikano hanggang panahon ng Third Republic (simula ng paghahati sa mga lalawigan sa Mindanao), Martial Law (pagbubuo ng mga regional governments sa Western at Central Mindanao, na iba sa original na nakasaad sa Tripoli Agreement) at ang ARMM na pormal na nabuo noong 1989.

*Maraming guro at historyador ang pinag-aralan/pinag-aaralan na ito. Suliranin na lang ang paghahanap sa ilang mga naunang akda, at sana ay mas maging accessible sila ngayong social media age.

Mga epidemya, pandemya, at kasaysayan

Noong kalagitnaan ng 2020, matapos ang mga unang ECQs at ang mga paghihigpit sa paggalaw, nagkaroon kami ng pagkakataon upang hanapan ng katumbas sa kasaysayan ng pandemyang nagsimula sa taong iyon. Maaaring balikan ang serye ng mga epidemya na tumama sa Cebu noong 1900s (sa pagdating ng mga Amerikano, pagkalupig ng Unang Republika, at ang pagtatag ng bagong kaayusan). Natalakay ko ang ilang tala sa pananaliksik hinggil sa kolera sa Cebu noong 1900s at pati ang pagdating doon ng 1918 Spanish flu pandemic, sa time stamp na 00:46:30-01:16:15. Link: https://www.facebook.com/CebuCityCHAOffice/videos/238617167417174.

Nasa panitikan na rin ang gunita ng epidemya. May isang katha sa wikang Sugbuanon si Vicente Rama, ang Artemio Aranas, na naglalarawan sa naging kalagayan ng Cebu, Cebu noong mga epidemya ng cholera ng 1900s. Isinalin ito sa Ingles ni Renato Madrid at may pagtatangkang salin ng mga tekstong ito sa wikang Filipino.

Samantala, noong 2009 pa, si Dr. Francis Gealogo naman ay gumawa rin ng pag-aaral sa naging karanasan ng Pilipinas sa paglaganap noong 1918 ng Spanish flu. May isang link (pero di accessible pag wala kang account) tungkol dito: https://www.jstor.org/stable/4263401. Maghahanap ako ng kopya o detalye mula rito.

Kasaysayang Bikol at kasaysayan ng bansa

Noong Nobyembre 2021, nagsalita po tayo sa isang webinar tungkol sa ilang historical works ng mga Bikolnon writers na sila Mariano Goyena del Prado at Elias Ataviado. Maaaring tingnan sa link na ito: https://www.facebook.com/SerRhayJhay/posts/pfbid033NnvgxhHcgbJNw2itnf17Aw3rKnKkmzvgt5vwj51iy264XC9KtTjgY5jRHdSLi9Zl

Ang mga akda nila Goyena del Prado at Ataviado (na pawang mga taga-Albay) ay nasulat sa pagitan ng mga panahon ng 1924-1981. Noong dekada 20 kasi, bahagi ng mga pinag-uusapan sa iba’t ibang anyo ang kasaysayan ng Himagsikan at ang “local history” ng mga lugar sa Pilipinas at sa Bikol. Noong 1981 naman nalathala ang salin sa Ingles ng akda noong 1940 ni Goyena del Prado (mas kilala ito ngayon bilang Ibalon: An Ethnohistory of Bikol Region). Mahalaga si Ataviado sa kanyang pagsasalaysay ng mga pangyayari sa Albay (at Kabikolan) noong Philippine Revolution at Digmaang Filipino-Amerikano. Nasa dalawang volumes ito, pero balita ko may volumes 3-4 pa raw pero di pa napapalimbag).

Marhay na aldaw at nawa ay makatulong po ito!

Hinggil sa Katipunan

Para sa mga mag-aaral na mangangailangan ng links tungkol sa Katipunan, maaaring i-click ang tingnan ang mga sumusunod na links:

Pinakadetalyado at may iba’t ibang sanggunian at discussion ang website na ito ng historian na si Jim Richardson: http://www.kasaysayan-kkk.info/. May discussion siya hinggil kina Andres Bonifacio at sa mga sulatin nila ni Emilio Jacinto.

Mayroon din siyang mga pagtalakay sa paano isinulat ng mga naunang historyador ang Katipunan at sila Bonifacio. Maaaring tingnan ang blog na ito: https://bonifaciopapers.blogspot.com/2006/02/richardson-jim.html. Sa kanang bahagi ng home page ay may mga sipi mula sa mga nasulat na dati tungkol kay Bonifacio. Kabilang dito ang mga nasulat nila Glenn May, Milagros Guerrero, at Malcolm Church hinggil sa katumpakan ng pagiging bayani ni Bonifacio. Tandaan mga kaibigan na naging mainit na isyu ito noong kalagitnaan ng 1990s at, unfortunately, nauwi sa name-calling sa panig ng mga kritiko ni May.

Tampok din sa blog na ito ang mga akda nina Epifanio delos Santos (EDSA) at Teodoro M. Kalaw tungkol kina Bonifacio. Hindi lamang mga pangalan ng kalsada sina delos Santos at Kalaw, bagkus mga historians din silang may mga ambag at limitasyon.

Kung gusto niyo ng audio-visual na pagtalakay, maaaring mamili sa mga videos ng dating episodes ng Xiao Time. Just click here:https://www.youtube.com/results?search_query=xiao+time+bonifacio.

Paki-cite lang nang maayos ang mga materyales na makikita niyo rito.

Happy reading at watching!

PREPANDEMIKO BERSO: “INTROVERT”

(Salamat sa inspirasyon ng isang tula ni VSA tungkol sa pinto.) Ang larawan sa ibaba ay kinunan noong Hunyo, 2019.

1.

Mapili siya sa kanyang pinapatuloy sa pintuan.

At sumasang-ayon ang pintuan sa kanyang pagdadawalang-isip, pag-iingat.

(Magiliw na ngiti ang kanyang pagbukas, kapag magaan, bukal sa loob ang dating ng bisita,

Sa kabilang banda, tila kailangang langisan ang bisagrang kinakalawang

Sa pagtatagyang salubungin ang mga bisitang di kanais-nais o malayo-ang loob).

2.

Nadala na siya sa pagdagsa dati ng mga pinatutuloy na ang tanging iniwang alaala

Ay mga halakhak na hungkag, mga kalat, at gunitang mababaw.

(Nahan sila sa mga taon ng iyong Kalbaryo o Biyernes Santo? Tila mga kaibigan mo lang silang Pampasko o Bagong Taon?).

Nadadala na siya sa mga pagtitipong lumilipas lamang na parang hangin, upang maging paksain ng mga susunod na pagtitipon o maging bukal ng pagsesentimental sa pinanggalingang di na mababalikan.

Nadadala na siya sa pakikipagkuwentuhan nang walang kawawaan o tila bagang pagpapailalim sa ilog na mababaw. Kulang na lang ay ipaubaya sa mga duktor ang ngiting kayhirap ipilit sa mga huntahang hindi gusto.

Sa mga sandaling ito, nais niyang pumaloob sa loob: tanging sarili lang ang pagkakatiwalaan kung maaari. Maliban sa iilang kaibigang liwanag at ginhawa ang dala, huwag nang patuluyan pa ang iba.

3.

Paalala sa sarili: kung ang loob mo man ang pagsasaligan, hanapin ang liwanag.

Huwag nang manatili pa sa dilim: nakakapatid at nakabubulag ito kahit mapagkanlong sa iyong kalungkutan at paghihinagpis.

Buksan ang pintuan sa mga sasama sa iyo sa pagtunton ng bukang-liwayway.

PREPANDEMIKO BERSO: TAKEOFF

(Larawan sa ibaba ay kinunan, 2016)

TAKEOFF
1.)
Bumibingit sa pagmangha
Pangamba, pagpaubaya,
Ang pagsipat sa bintana:

Nakakalula ang taas.

2.
Natatanaw ang luningning
Ng Maynilang iiwanan

Muna. Bubog na makinang

Ang huli mong pangitain.

GUSTONG BUMALIK NG ILOG

(Pasintabi kay Khalil Ghibran)

Sinasabi daw na kinakabahan ang ilog,

sa sandaling sasanib na ito sa dagat.

Bago lumabas sa wawa, kanyang ginugunita ang tinahak na landas.

Ginugunita ang payak na pinagmulang bukal,

sa dibdib ng bundok,

Ang kabataang muslak ng aliw-iw nang ito ay batis

at ang banayad pang paglakbay sa kagubatan, parang, at patag,

Kanyang naalala ang mga natangay na dahon, tangkay, bato, lupa.

At paglaon, pati mga plastik at lata, at kung ano pang latak ng sibilisasyon.

At sa pagkatigulang ng ilog, dala-dala pa ang mga lasong

itinatapon ng lungsod.

Ngayon, kaharap ang malaon na ding nadungisang look,

Tinatanggap ng ilog ang tadhana, sa ngayon:

Ang magsanib sa tubig-alat ng dagat.

At umaasa, na sa katagalan, salamat sa init ng araw

At lambing ng ulap.

Maghuhunos ito bilang ulan.

Na maaaring bumagsak,

Sa dibdib ng bundok,

Sa pinagmulang bukal.

ORIHINAL

The River Cannot Go Back

Khalil Ghibran                                                                                        

It is said that before entering the sea
a river trembles with fear.
She looks back at the path she has traveled,
from the peaks of the mountains,
the long winding road crossing forests and villages.
And in front of her,
she sees an ocean so vast,
that to enter
there seems nothing more than to disappear forever.
But there is no other way.
The river can not go back.
Nobody can go back.
To go back is impossible in existence.
The river needs to take the risk
of entering the ocean
because only then will fear disappear,
because that’s where the river will know
it’s not about disappearing into the ocean,
but of becoming the ocean.

LA FAMILIA ANTIGUA (1)

Sila ay mga anino lamang sa maulap ko nang gunita. Di ko na maalala ang kanilang kabuuan ng hitsura o aura ng mga mukha. Di ko maalala kung lubusan ba akong masaya kasama sila? O ako ay nadala lang ng alon ng pakikisama. Nakasilid sa kaibuturan ng mga selula ng aking utak ang mga hulagway ng minsang masayang mga kasalan, binyag, birthday party, o Christmas party

Ngayon, wala na nga, wala.

Basta ang alam ko, nagmula sa isang angkang malaki sila. Silang minsan naging kamag-anak, kahit sa mga okasyon lamang. Sabi taga-Morong ang isang ninuno. Ang sabi ng iba, taga-Intramuros ang ninunong ito. Basta, lumawak ang sanga ng angkang ito. May umabot sa dulo ng Luzon, lagpas, lagpas pa ng magayong bulkan ng Mayon. At balita ko, umusbong sila sa bayang iyon na di pa nararating ng aking mga talampakang lumaki sa lungsod.

May balita ba ako sa kanila?

Wala. Wala pa nga, wala.

Iba rin ang nagagawa pag mas malawak pa sa kapatagan ng Camarines ang agwat ninyo sa mayayamang kadugo.